BİTKİLERDE    AŞIRI   AZOT  KULLANIMI VE  ZARARLARI

BİTKİLERDE    AŞIRI   AZOT  KULLANIMI VE  ZARARLARI

   Azot  bitki  ve  diğer  canlıların  esas  elementidir.Karbon,oksijen ve  hidrojen  gibi  hayati  elementlerle  birleşerek  Amino asitleri,proteinleri,hücre ve  hücrenin protoplazma  ve  çe-kirdeğini meydana  getirdiğinden ,nasıl  hücresiz  “canlı”  düşünülemezse  “Azotsuz” da  her-hangi  bir  hayat  düşünülemez.

    Bitkiler için  yaşamsal  öneme  sahip  olan  azot,bitkiler  tarafından  nitrat (NO3)  ve  amonyum  (NH4)  iyonları  şeklinde  alınır.Bitkilerin  büyümesi  ve  daha  fazla  mahsül,muhtemelen  diğer  herhangi bir  elementten  ziyade   azot  noksanlığı  ile  sınırlandırılmıştır.Bu  durum  ülkemiz  çiftçileri  tarafından da  anlaşılmış  ve  çiftçilerimiz  bol miktarda  azotlu  gübre  kullanmaya  başlamışlardır.Halen  ülkemizde  en çok  kullanılan  ticari gübre  azotlu  gübrelerdir.Sulanabilir  arazilerin  artması,sulama  imkanlarının  gelişmesi, etkilerinin  hemen  görülmesi  gibi  sebepler  azotlu  gübrelerin  kullanımını  artır-mış,hatta  bir çok  yörelerimizde  ve  özellikle  bazı  bitkiler  için,azotlu  gübreler  “israf” sevi-yesinde  kullanılır  olmuştur.Gereğinden  fazla  kullanılan  gübre,hem  çiftçilerimizin  hemdedevletimizin  zararına  olmaktadır.Özellikle  azotlu  gübrelerin  etkin  bir  şekilde  kullanılması

bu  gübrelerin  bütün  özelliklerinin  kullanan  üretici  ve  kullandıracak  olan  teknik  elemanlar  tarafından  bilinmesi  ile  mümkündür.Bitkilerin  iyi  ve  tam  olarak  beslenmeleri hayvanlar  ve  insanlar  için  gereklidir.Bitkilerin  doğru  ve  uygun  bir  şekilde  beslenmesi,Türkiye  gibi  nüfusunun  büyük  bir  kısmının  tarımla  uğraştığı  ülkelerde  daha da  önem  kazanmaktadır.Gübreler  tekniğine  uygun  bir  şekilde  kullanıldığında, daha  fazla ürün  alınırken,tekniğine  uygun  olmıyan  bir  gübreleme ise,önemli  miktarlarda  gübrenin,

dolayısıyla  buna  verilecek  paranın  zayi  olmasına  neden  olabilir.Mesela,Amonyaklı  gübrelerle  “doğru”  yapılmıyan  bir  gübreleme,uygulanan  amonyağın  % 15-25  miktarının

uçarak  kaybolmasına  sebep  olabilir.Amonyum  adsorbsiyon  ve  fiksasyonu  nedeniyle  toprakta  NH4+  mobilitesi  NO3 -‘ a  göre  çok azdır.Bu  nedenle  amonyuma  görenitratın  topraktan  yıkanması  çok  fazladır.Genelde  drenaj  sularında  NH4 +’a  göre  NO3- ‘ ün  yaklaşık  100 kat  fazla  olması  yıkanma  olgusuna  dayanılarak  açıklanmıştır(Williams 1970).

Asit  tepkimeli  topraklar  dışında  öteki  tarım  topraklarının toprak  çözeltilerinde  nitrat  konsantrasyonu  amonyum  konsantrasyonuna  göre çok  yüksektir.Sulama  suları  ve  aşırı  yağışlarla  gübreler  topraktan  ve  kök  bölgesinden  yıkanarak  yer altı  sularına,nehirlere ve

diğer  yer altı  kaynaklarına  taşınmaktadır.Böylece  çevre  kirliliği  oluşmaktadır.Baker’ a  atfen  Özbek’ in  bildirdiğine  göre;ABD’ de tarım  arazisinden  her yıl  tahminen,250,000 ton  azot  yıkanarak  topraktan  uzaklaşmaktadır.Azotlu  gübrelerin  uygulamasından  hemen  sonra  yapılan  sık ve  aşırı  sulamalar, uygulana  azotun  bitki  kök  bölgesinden  uzaklaşmasına  neden  olur.Dolayısıyla  hem  azot  kaybı  olmaktadır  hemde  yaraltı suları

kirlenmektedir.Azotlu  gübreler  yine  yanlış  bir  şekilde  uygulandığı  zaman  gaz  halinde  kayıplar  söz konusu  olur.Uygulanan  üreden  meydana  gelen  amonyak  kaybını  gösterebiliriz.

   AZOTUN  BİTKİLERİN  KARBONHİDRAT  İÇERİKLERİNE  ETKİSİ

   Gelişme  ortamına  uygulanan azot  miktarındaki  artışa  bağlı  olarak  bitkilerde  karbonhidrat  içeriği  azalır.Diğer  ifadeyle  karbonhidrat-azot  dengesi  bozulur.Gereğinden  fazla  azot,bitkilerde  şeker  sentezini  olumsuz  şekilde  etkiler..Bu  durum  özellikle  şeker pancarı  için  önemlidir.Bitkide  amidlerin  birikimi  şeker  akstraksiyonunun  azalmasına  neden  olur.Çünkü  bir  kısım  alfa – amino  azotu  11 kısım  şekeri  bağlayarak  kristalizasyonu  önler.Gereğinden  fazla  azotun  şeker  içeriği  üzerine  olumsuz  etkisi ( Çizelge-1) ‘ de  gösterilmiştir.(Black,1968)

Azot, şeker  pancarında  kalite  yönünden  büyük  önem  taşımaktadır.Yapılan  araştırmalar  şeker pancarı  tarımında  gelişme  döneminin  başlarında  ortamda  bol  miktarda  azotun  bulunmasının  ve  gelişme  döneminin  sonlarına  doğru ise  ortamda  olabildiğince  az  azot  bulunmasının  yararlı  olduğunu  göstermiştir  (Bronner 1974).Bunun  gerçekleşmemesi  durumunda  bitkilerde  yaprak  gelişmesi  hızlanmakta  pancarda  şeker  birikimi  azalmaktadır (Forster 1970).

   Toprağa  gereğinden  fazla  uygulanan  azot  tahıllarda  tanenin  azot  içeriğinin  artmasına buna  karşın nişasta  miktarının  önemli  düzeyde  azalmasına  neden  olmaktadır.Bu  durum toprağa  uygulanan  azot  miktarına  bağlı  olarak   vejetatif  gelişmesini  artırabilmek  için bitkinin  fotosentez sonucu  oluşan  karbonhidratları  kullandıkları  şeklinde  açıklanmaktadır.

Benzer  şekilde  azot  fazlalığından   meyve  ve  sebzeler de  olumsuz  şekilde  etkilenmektedir.Azota  bağlı  olarak  amidlerin  birikmesi  sonucu  meyve ve  sebzelerin  tadı  ekşimsi  olmaktadır.Diğer  besin  elementlerinden  biri ve ya  birkaçının  noksan  olması  ve fazla  azot  ilavesi, büyümeyi  sınırlandırır  ve  geriletir.Bu  şekilde  bitkiler  hastalığa  tahammülsüz olup, çok  geç  olgunlaşırlar.Eğer  besin  elementleri  arasındaki  denge ve  azot  temini  uygun  ise,çimlenme  safhasından, bitki  büyüyüp gelişinceye  kadar iyi ve  canlı  bir  büyüme  elde  edilir.

   AZOTUN  BİTKİ  SUYU (SUCCULENCE)  ÜZERİNE  ETKİSİ

   Bitki  için  faydalı  azotun  çok  fazla  olması,vejetatif  büyümeyi  teşvik  eder.Bu  gibi  şartlarda  teşekkül  eden  hücreler,geniş ve  hücre  çeperleri  ince  olur.Protoplazmanın

Büyük  kısmı  su  olduğundan,fazla  azot  ihtiva  eden  bitkiler,fazla  oranda  su  ve  az

oranda  kuru  madde  ihtiva  ettiğinden  körpe  yapılı  olurlar.Fazla  miktarda  azot  ihtiva  eden  körpe  yapılı  bitkilerin,lifli  bitkiler  için önemi  büyüktür.Örneğin, pamukta  fazla  azot,liflerin  zayıf  olmasına  sebep  olmaktadır.Yine  kendir  bitkisinde de  fazla  azot  istenilen  bir  durum  değildir.

    AZOTUN  MEYVE  VE  TANE  TUTUMUNA  ETKİSİ

     Azot  düzeyi  yüksek  olan  ortamlarda  yetiştirilen  bitkilerde  vejetatif  gelişmenin  fazla

olmasından  dolayı  meyve  ve  tane  verimi  olumsuz  yönde  etkilenir.Yapılan  çalışmalarda, fazla azot  verilen  domates  bitkilerinin  şartlar  karbonhidrat  sentezi  için  elverişli  olduğu  halde,meyve  bile  vermedikleri  ve ya  aşırı  dercede  vejetatif  büyüme  gösterdikleri  tespit  edilmiştir.Aşırı  azot  verilen  domateslerde  yine  özellikle  bakteriyel  hastalıklar  daha  fazla

görülmüştür.Yapılan  araştırmalar  toprağa  uygulanan  azot  miktarı  arttıkça  tane/ sap  oranının  azaldığını  göstermiştir.Buğdaylarda  gereğinden  fazla  azot  yine  yatmalara  sebep  olur.Fazla  azot  bitkilerin  kırılmalara  karşı  dirençlerini de  azaltır.Yatma  özellikle  tahıl  bitkilerinde  önemli  bir  sorundur.Yatma  gösteren  tahıl  bitkilerinde  sap  hücrelerinin  ince  duvarlı ve  büyük  olduğu  görülmüştür.Yatmayı  engellemek  için  günümüzde  artık; yatmaya

dayanıklı  çeşitler  yetiştirilmekte,hormon  vb.  kullanılmakta,azotlu  gübreler  doğru  zamanda ve  dozunda  kullanılmakta,yavaş  salınımlı  azotlu  gübreler  kullanılmaktadır.

   AZOTUN  HASAT  ZAMANI  VE  OLGUNLAŞMA  ÜZERİNE  ETKİSİ

  Fazla  miktarda ki  azot  gübrelemesinin  bitkilerde  olgunluk  zamanını  geciktirdiği  sık sık

müşahede  olunmaktadır.Bu  gecikme, bazı  mahsüller  için  büyük  önem  arzetmektedir.Yapılan  bir  araştırmada  aşırı  azot  verilen  buğdayda  olgunlaşma  7-10   gün  gecikmiştir.Olgunluk  zamanındaki  gecikme  ile  birlikte  yatma  ve  saplarda ki  pas  enfeksiyonu da  artmaktadır.Yine  fazla  azot  uygulanan  şeftali,elma,zeytin,bağ  gibi  bir çok

meyvede  olgunlaşma  gecikmiştir.Hasata  yakın  dönemlerde  verilen  fazla  azot  yine  olgunlaşmayı  geciktirir.Fazla  azot,karbonhidratların  vejetatif  büyümede  kullanılmasını  ve  vejetatif  dokulardaki  toplam  basin  maddelerini  artırarak  olgunlaşmayı  geciktirebilir.

    AZOTUN   DÜŞÜK  ISILARDAKİ  ETKİSİ

    Donma  noktasının  altındaki  ısılara  maruz  kalan  bitkilerdeki  zarar,ekseriya azot  temini  ile  artmaktadır.Bu  durum  azotun  vejetatif  büyümeyi  teşvik  etmesi  ve  bunun  sonucu  olarakta  bitkideki  şeker ve  diğer  karbonhidratların  azalması  ile  izah  olunabilir.Az  karbonhidrat  ihtiva  eden  bitkiler,fazla  karbonhidrat  ihtiva  eden  bitkilere  nazaran  donma  zamanlarına  karşı  daha  hassastırlar.Yapılan  araştırmalar  toprak  donmadığı  müddetçe  bitkiler  azotu  absorbe  etmeye  devam  etmektedir.Son  2-3  yıldır  Ege  ve  Marmara  bölgesinde  geç  ilkbahar  donlarından  zarar  gören  zeytinlerde  yapılan  analizlerden  elde ettiğimiz  sonuçlarda  azotlu  gübre  fazla  verilmiş,fosfor ve  potasyum  düşük  çıkmıştır.

    AZOTUN  BİTKİ  HASTALIKLARI  ÜZERİNE  ETKİSİ

    Bitki  ve  çevre  koşullarına  bağlı  olarak  azot  bitkilerin  hastalıklara  karşı  dayanıklılığı  üzerine  etki  yapmaktadır.Ortamda  gereğinden  fazla  bulunan  azotun ,bitkilerde  mantari  ve  bakteriyel  hastalıklara  enden  olduğu  saptanmıştır.Örneğin  arpa  bitkisinde  kahverengi  pas (puccinia  hordei), çeltik  bitkisinde  kahverengi  yaprak  lekesi  (Helminthosporium oryzae)  ve  buğday  bitkisinde  kök boğazı  ve  başak  çürüklüğü (Fusarium graminearum)

Hastalıklarının  azot  fazlalığına  bağlı  olarak  ortaya  çıktığı  belirlenmiştir.(Bunescu  ve  ark.1972;Hak,1974)

   Her  bitkideki  aşırı  azot  ve ya  düşük  azottan  kaynaklanan  hastalıklar  ayrı ayrı  ele  alınmalıdır  ve  değerlendirilmelidir.Bu  konuda  genelleme  yapmak  olanaksızdır.Çünkü

burada  azotlu  gübrenin  çeşiti,şekli,uygulama  zamanı,uygulama  dozu,önceden  uygulanan  azotun  kalıntıları,toprak  mikroflorası,NH4+  iyonunun  NO3-  iyonuna  oranı  bunda  etkilidir.

(Huber ve  Watson 1974).Fazla  azot  genellikle  obligat  parazitlerin  (kara pas,külleme,kök uru, virüs)  artmasına; düşük  azot  ise  Fakültativ  parazitlerin (yaprak  lekesi ve  yanıklığı,alternaria,solgunluk)  artmasına  sebep  olur (Kiraly 1976).

     FAZLA  AZOTUN  NİTRAT  OLUŞUMUNA  VE  İNSAN  SAĞLIĞINA  ETKİSİ

     Fazla  miktarda  azotlu  gübreleme,sebzelerde  ve  yiyeceklerde  zehirli  olabilecek  seviyelerde  nitrat  oluşumuna  sebep  olabilir.Bu  husus  bilhassa  çocuklar  ve  hayvanlar  için  önemlidir.Hatta  gıdalarda  kanser  yapan,Nitrosaminelerin  teşekkülünüde  artırabilir.Aşırı  azot  kullanılan  meyve  ve  sebzelerin  kokusu  ve  tadı da  değişebilir.Raf  ömrü,depolanma  süresi  kısa  olur.Depo da  ve  depodan  çıktıktan  sonra  meyve  etinde

renk  bozuklukları  görülür.Meyve ve  sebzelerde  şeker  oranı  düşer,ekşimsi  bir  tat  oluşur.

Fazla  azot  yeşil  sebzelerde (ıspanak,marul,tere,roka  vb.)  nitrat  birikimine  neden  olur,nitrat  vücudumuzda  nitrite  dönüşür.Buda  kanseri  tetikler.