NEMATODLAR

NEMATODLAR

Nematodlar genellikle toprakta, suda ve çürümekte olan organik maddelerde yaşarlar. Birçok türleri de bitkilerin çeşitli kısımlarında beslenir ve zararlı olurlar. Bitkilerde beslenen ve zarar yapan bu gibi nematodlara “bitki paraziti nematodlar” adı verilir.

Bitki paraziti nematodlar 0.2-5 mm boylarında ve mikroskobik canlılardır. Bunların bulundukları ortamlardan elde edilmeleri, tanınmaları güç ve yorucu bir iştir. Bu nedenle uzun yıllar bu canlılar üzerinde, böcekler ve diğer hayvansal zararlılara kıyasla daha az çalışma yapılmıştır. Fakat giderek bilim ve tekniğin ilerlemesi ile olanaklar artmış, buna paralel olarak bu zararlılar üzerinde de çalışmalar ilerlemiştir.

Pek çok nematod türünün görünüşü iplik şeklinde olmasına rağmen bazı türlerin dişilerinde, vücut şekli değişiklik göstermektedir. Bazı nematodların ergin dişilerinin vücutları torba, armut, küre veya limon şeklindedir. Ergin erkekler ise solucan benzeri ince uzun ve silindir şeklindedir.

Nematodlar genellikle renksiz ve saydamdırlar. Fakat aldıkları besinlere göre farklı renklerde görülebilirler.

Nematodların ergin öncesi dönemlerine böceklerde de olduğu gibi larva ismi verilir. Larvalar genellikle 4 gömlek değiştirdikten sonra ergin olurlar. Kuraklık ve besinsizlik gibi uygun olmayan koşullarda farklı dönemlerde uyuşuk halde canlılıklarını yıllarca sürdürebilirler. Eğer koşullar bütün yıl uygunsa devamlı çoğalarak zararlarına devam ederler.

Bitki paraziti nematodlar bitkilerdeki beslenme şekillerine göre 3 gruba ayrılırlar:

1. İç parazit nematodlar (Endoparazit nematodlar): Bunlar bitki dokuları içinde gelişmelerini tamamlayan ve genellikle doku içine yumurta bırakan nematodlardır. Çoğu bitki köklerinde yaşadığı gibi bazı türleri konukçu bitkilerin sap, gövde, yaprak, çiçek ve tohumları içinde yaşar ve beslenirler.

2. Yarı iç parazit nematodlar (Yarı-endoparazit nematodlar): Bu gruba giren nematodlar, başlarını bitkilerin kök ve kökcüklerinin içine sokmak suretiyle beslenirler ve yaşamlarını sürdürürler. Vücutları kök dışında olduğu için yumurtalarını dışarı bırakırlar.

3. Dış parazit nematodlar (Ektoparazit nematodlar): Bu gruba giren nematodlar başlarını bitkilerin kök ve kökçüklerinin içine sokmadan sadece iğne benzeri bir yapıda olan “stylet” lerini bitki köküne sokarak beslenirler ve yaşamlarını sürdürürler. Vücutları kök dışında olduğu için yumurtalarını dışarı bırakırlar.

Bu gruplardaki nematodlar gelişmelerinin herhangi bir döneminde kendilerini bitkiye sabitledikleri gibi (kalıcı nematodlar) bazen bitkiyi terk etmektedirler (göç edici nematodlar).

Toprağın yapısı ve nem durumunun nematodlar üzerinde etkisi fazladır. Toprak yüzeyi kuru olduğu zaman aşağıya ve yüzeydeki nem uygun şartlara döndüğü zaman tekrar yukarıya doğru hareket ederler. Konukçu bitkilerin, kök sisteminin derinliğine bağlı olarak 3-6 m’ye indikleri görülebilse de nematodların en yoğun oldukları toprak derinliği 10-30 cm dir. Nematodlar aliviyonlu ve kumlu toprakları çok severler. Toprağın nemli olması nematodların faaliyetini arttırmaktadır. Bu nedenle toprak neminin çok değiştiği yüzeyden itibaren 5 cm kadar olan derinlikdeki topraklarda nematodlara çok az rastlanır veya hiç rastlanmaz.

Nematodlar toprakta çok ağır hareket ederler. Uygun koşullarda yılda birçok döl vermelerine rağmen bulundukları yerde kendi hareketleri ile yayılmaları çok kısa mesafelerde olur. Nematodların büyük bir çoğunluğu kendi hareketleri ile toprakta yılda azami 1 m yol alırlar. Bu nedenle nematodla bulaşık yerler arazide yer yer belirtiler şeklinde kendini belli eder.

Nematodların yayılma şekilleri

1. Yağmur ve sulama suları ile,

2. Rüzgarla,

3. Bulaşık bitki artıkları ile,

4. İnsan ve hayvanların ayaklarına yapışan bulaşık toprak parçaları ile,

5. Toprak işleme aletleri ile,

6. Bulaşık sebze fideleri, meyve fidanları, soğanlı bitkiler ve bitki tohumları ile taşınırlar.

Nematodlar tarafından zarar gören bitkilerde diğer hastalık nedeni mikroorganizmaların (bakteri, fungus ve virus) faaliyetleri kolaylaşır ve çoğunlukla bitkilerde nematod zararı yanında başka bir hastalığa da rastlanır.

Nematodların zararı sonucu bitkide görülebilecek belirtiler

1. Arazinin muhtelif yerlerinde kötü iklim koşulları ve besin yetersizliğinden kaynaklanan belirtilere benzer şekilde ortaya çıkan bodur bitkilerin görülmesi,

2. Çok sayıda dallanma

3. Kısa sürgün,

4. Küçük yapraklılık,

5. Yapraklarda zayıflık,

6. Yapraklarda kloroz gibi renk değişmesi,

7. Meyveli bitkilerde ufak ve seyrek meyve,

8. Kökün koyu renk alması,

9. Kökün iç ve dışında yara ve çürümeler

10. Kökte siğil şeklinde urlar

11 Yan ve emici köklerin kısalması

12. Küt kök oluşumu,

13. Ana kökte incelme, uzama, yay gibi olma

14. Kökte saçaklanma.

Ülkemizde önemli zararlara neden olan bazı bitki paraziti nematod türleri

1- BUĞDAY GAL NEMATODU (Anguina tritici)

2- ÇELTİK BEYAZ UÇ NEMATODU (Aphelenchoides besseyi)

3- ÇİLEK NEMATODU (Aphelencoides fragariae)

4- HUBUBAT KİST NEMATODLARI (Heterodera avenae grubu)

5- KAMALI NEMATODLAR (Xiphinema spp.)

6- KöK-UR NEMATODLARI (Meloidogyne spp.)

7- MUZLARDA SPİRAL NEMATODU (Helicotylenchus multicinctus)

8- PATATES ÇÜRÜKLÜK NEMATODU (Ditylenchus destructor)

9- PATATES KİST NEMATODLARI (Globodera spp.)

10- SOĞAN SAK NEMATODU (Ditylenchus dipsaci)

11- ŞEKER PANCARI KİST NEMATODU (Heterodera schachtii)

12- TURUNÇGİL NEMATODU (Tylenchulus semipenetrans)

Nematodların Mücadele Şekilleri

1. Kültürel önlemler

özellikle Kök-ur nematodlarının konukçusunun çok olması, sulanabilir alanlarda sebzelerin yetiştirilmesi, bazen bir yıl içinde birden fazla bitkinin üretiminin yapılması nedeniyle kültürel önlemlerin uygulanması pratik ve ekonomik olmamaktadır. Bununla birlikte:

a. Bulaşık bitki artıkları tarlada bırakılmamalıdır.

Hasat zamanı domates, patlıcan ve hıyar gibi nematoda duyarlı bitki köklerinin toprakta bırakılmayıp sökülerek bir yerde toplanıp yakılması veya güneşin ve rüzgarın etkisinde kurumalarının sağlanması nematod sayısının azalmasına yardımcı olan önlemlerdir.

b. Bitkisel üretimde nematodla bulaşık olmayan fide ve fidanların kullanılması gerekir.

c. Temiz tohum kullanılması

özellikle tohumla taşınan nematodlar için, gerekli kültürel önlemlerin alındığı nematodla bulaşık olmayan tarlalarda sertifikalı tohumun kullanılması gerekmektedir. Temiz tohum ya nematodla bulaşık olmayan yerlerden getirilmeli veya bulaşık tohumlar nematoddan temizlenmelidir. Nematodlu tohumun temizlenmesi için birçok yöntem bulunmaktadır.

Buğday gal nematoduna karşı yetiştirici kendi imkanları ile tohumluğu kalburlama sistemiyle kısmen temizleyebilir. Bu kalburlama sistemi ile tohumluk ancak % 75'e kadar galli danelerden temizlenebilir. Delik açıklıkları 3.3 mm olan kalburlarda yalnız çift daneli galler kalmaktadır. Triyör ve selektörlerin sağlam ve galli daneleri ayırabilecek sıklıktaki eleklerinden (3 ve 4 no'lu eleklerde olduğu gibi) geçirilen tohumluk buğdayların içerisindeki galli daneler % 100'e yakın bir oranda temizlenmektedir.

e. Bitki nöbetinin uygulanması

Buğday gal nematoduna karşı nadas uygulanmayan tarlalarda ise, nematoda dayanıklı bitkiler nöbete sokulmalıdır. örneğin baklagillerden yonca, tırfıl, korunga, nohut, fasulye, mercimek, şeker pancarı, patates, ayçiçeği, soğan, sarmısak, bostan çeşitleri, mısır ve yağlı bitkiler ile bir yıllık bitki nöbeti uygulanarak toprak temizlenebilir.

Patates kist nematodları için bulaşık alanlarda patates, domates ve patlıcan üretimi en az 8 yıl süre ile yapılmamalıdır. Münavebe süresince yabancı otlarla mücadele yapılmalıdır.

Pancar kist nematodu için pancar ekim sahalarında veya bu nematodun konukçusu olan diğer ürünlerde Şeker Pancarı Kist nematodu saptanırsa 8-10 yıl süreyle bitki münavebesi uygulanmalıdır. Münavebe süresince bu nematoda dayanıklı olan buğday, arpa, mısır, sorgum ve yonca gibi bitkiler yetiştirilmelidir.

Hububat kist nematodlarına karşı ise konukçu bitkilerin mevcut olmaması durumunda, Hububat Kist nematodlarının tarladaki yoğunluğu azaldığından; ekim nöbeti uygulanabilir bir mücadele yöntemidir. Graminae dışındaki bitkilerle, örneğin yemlik ve yemeklik baklagillerle 2-3 yıllık bir ekim nöbeti populasyon yoğunluğunu düşürebilmektedir.

j. Solarizasyon uygulanmalıdır

40-50 cm derinliğe kadar sulanan toprak, tava geldikten sonra 30-40 cm derinliğe kadar sürülerek, kesekler kırılmalı ve yüzeyi düzeltilmelidir. Damlama sulama sistemi döşendikten sonra toprak 0.025-0.1 mm kalınlığında UV katkılı şeffaf plastik örtü ile düzgünce kapatılmalıdır. Toprak nemini kaybederse örtünün altında bırakılan damla sulama sistemi çalıştırılmalıdır. Solarizasyon uygulamasından sonra toprağın yüzeysel işlenmesi gerektiği için, çilek gibi sırta dikim yapılan bitkilerde solarizasyon uygulamasından önce sırtlar hazırlanmalıdır. Uygulama sıcak yaz aylarında (temmuz–ağustos) 4-8 hafta süreyle yapılmalıdır. Solarizasyonun başarısını artırmak için toprağa organik madde ilave edilmelidir. Solarizasyon + 1kg yaş tavuk gübresi/m2 veya Solarizasyon + 3kg yaş sığır gübresi /m2 uygulamaları solarizasyonun başarısını artıracaktır. Solarizasyon süresi, toprak fumigantları karıştırılarak 4 haftaya kadar indirilebilir.

k. Bulaşık alanlarda kullanılan toprak işleme alet ve makineleri temizlenmeden kullanılmamalıdır. Sera girişlerinde sönmemiş kireç kullanılarak hijyene dikkat edilmelidir.